Stanisław Narutowicz herbu własnego (lit. Stanislovas Narutavičius, ur. 2 września 1862 w Brewikach, zm. 31 grudnia 1932 w Kownie) to polski prawnik, ziemianin żmudzki, litewski działacz polityczny, członek Taryby, sygnatariusz aktu niepodległości Litwy, brat prezydenta Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza.
Pochodził z rodziny szlacheckiej osiadłej od pokoleń na Żmudzi, ojciec Jan Narutowicz był uczestnikiem powstania 1863 roku. Po ukończeniu gimnazjum w Lipawie, studiował prawo w Sankt Petersburgu, gdzie włączył się w polskie życie studenckie. Zajmował się również dziennikarstwem, wydając w 1890 roku pismo „Tygodnik Powszechny”.
Po powrocie na Żmudź prowadził pracę oświatową i kulturalną wśród litewskich chłopów. Od września 1917 roku uczestnik Taryby (Rady Litewskiej), był sygnatariuszem aktu niepodległości Litwy (16 lutego 1918). Wystąpił z Rady na znak protestu przeciw jej uległości wobec Niemców. W latach 1919–1931 był radnym gminy Telsze.
W latach międzywojennych działał na rzecz pokojowego rozwiązania sporu polsko-litewskiego. Był z jednej strony rzecznikiem niezależności Litwy, a z drugiej uważał się za przedstawiciela narodowości polskiej lojalnego wobec państwa litewskiego. Do końca życia nie wyrzekł się kultury polskiej ani języka polskiego. Jednak prolitewska orientacja Stanisława Narutowicza została wykorzystana w Polsce przez endecję przeciwko rodzonemu bratu Stanisława – Gabrielowi i wpłynęła na nastroje ludności polskiej, co w efekcie współtworzyło atmosferę przed zamachem na pierwszego polskiego prezydenta.
Stanisław Narutowicz popełnił samobójstwo w Kownie 31 grudnia 1932 roku, rozczarowany kłótliwością i nieprzejednaniem Polaków oraz polityką rządu litewskiego wobec Polaków na Litwie. Historycy litewscy wskazują dziś na kłopoty prywatne i zdrowotne Stanisława Narutowicza jako przyczyny samobójstwa ważniejsze niż niepowodzenie jego zamiarów politycznych. Jego syn Kazimierz Narutowicz (Kazimieras Narutavičius 1904–1987) próbował aż do wybuchu wojny kontynuować dzieło ojca.
Pochowany został na cmentarzu w miasteczku Olsiady. W 2013 roku zdewastowano historyczny nagrobek zacierając polski napis „Grób Rodziny Narutowiczów” i umieszczając tablicę ze zlituanizowaną formą nazwiska. W 2016 roku dzięki interwencji, przywrócono poprzednią wersję nagrobka
Stanisław Narutowicz był żonaty z Joanną Billewicz (1868–1948) – kuzynką Józefa Piłsudskiego. Mieli syna Kazimierza.
Akt niepodległości Litwy (lit. Lietuvos nepriklausomybės aktas) – akt wydany 16 lutego 1918 roku przez litewską Tarybę ogłaszający niepodległość państwa litewskiego.
We wrześniu 1917 roku podczas konferencji wileńskiej została wybrana Litewska Rada Narodowa[1]. Spotykała się przy ul. Ostrobramskiej (lit. Aušros Vartų) w budynku będącym siedzibą Litewskiego Stowarzyszenia Nauki, jednak z powodu braków opału 16 lutego 1918 roku zebranie przeniesiono do mieszkania na pierwszym piętrze w domu kupca Kazimierza Sztralla, które wynajmował Komitet Centralny Stowarzyszenia na Rzecz Wspierania Ofiar Wojny. W gabinecie przewodniczącego Komitetu Antanasa Smetony Radzie złożonej z 20 osób odczytano Akt niepodległości i zaproszono do jego podpisania. Jako pierwszy podpisał go Jonas Basanavičius, a potem w porządku alfabetycznym pozostali sygnatariusze. Niemcy, którzy okupowali teren Litwy, skonfiskowali cały nakład numeru gazety „Lietuvos aidas”, w którym wydrukowano Akt niepodległości.
Po odnalezieniu oryginału w 2017 roku eksperci z Centrum Badań Kryminalistycznych Litewskiej Policji na prośbę profesora Liudasa Mažylisa przeprowadzili analizę charakteru pisma i stwierdzili, że został on spisany przez sygnatariusza Jurgisa Šaulysa
Akt niepodległości zawiera deklarację Rady, która „jako jedyny przedstawiciel narodu litewskiego, zgodnie z prawem do samostanowienia narodów i zgodnie z konferencją wileńską z 18–23 września 1917 r.” postanowiła ogłosić „niepodległość państwa litewskiego, opartego na demokratycznych zasadach, z Wilnem jako stolicą”. Równocześnie ogłosiła ustanie wszelkich związków łączących Litwę z innymi narodami. W dokumencie zawarto deklarację, że „fundamenty państwa litewskiego i jego stosunki z innymi krajami” określi wybrane w demokratycznych i powszechnych wyborach „Zgromadzenie Konstytucyjne”. W ostatnim zdaniu Rada zawarła wezwanie „do uznania niezależnego państwa litewskiego”
Sygnatariusze podpisali dwa dokumenty: oryginał i kopię. Akt niepodległości, który do 1940 roku przechowywano w archiwum prezydenckim w Kownie, po II wojnie światowej uważano za zaginiony. Był to dokument napisany na maszynie i zawierający podpisy sygnatariuszy, znany historykom z faksymile wykonanego w latach 30. XX wieku. Uważano, że oryginał został zdeponowany u Basanavičiusa, ale nie był znany, bo nigdy nie został zaprezentowany publicznie. W lutym 2017 roku koncern MG Baltic wyznaczył nagrodę 1 miliona euro dla znalazcy (znalazców) podpisanego przez sygnatariuszy dokumentu.
Profesor Liudas Mažylis z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie w archiwum dyplomatycznym niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie 29 marca 2017 roku odnalazł spisany ręcznie w języku litewskim Akt niepodległości. Umieszczono go wraz z wersją w języku niemieckim w teczce „Przyszłość prowincji bałtyckich: Litwa”. Dokument był złożony „na czworo”, co sugeruje, że został do Niemiec wysłany pocztą.
Z okazji obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości przez Litwę od lutego do listopada 2018 roku akt był prezentowany w Wilnie w Domu Sygnatariuszy, w pokoju, w którym został podpisany. Na wystawie „W drodze do niepodległości litewskiej państwowości: 1863–1918” umieszczono go w specjalnej kuloodpornej gablocie, która zapewniała mu równocześnie odpowiedni mikroklimat. Dokument został wypożyczony Litwie na okres pięciu lat.
Ustalono, że 16 lutego 1918 roku jeden z sygnatariuszy Jurgis Šaulys po podpisaniu wręczył go Eckartowi von Boninowi – niemieckiemu dyplomacie, a ten
przekazał go do niemieckiego MSZ, gdzie dokument był przechowywany.
Wśród sygnatariuszy aktu znalazło się wiele wybitnych postaci litewskiego życia publicznego:
Sygnatariusze Aktu Niepodległości Litwy, Stanisław Narutowicz w dolnym rzędzie, czwarty od lewej.
Źródło: Muzeum Narodowe Litwy
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
